Tiyatronun doğuşu, insanlık tarihinin en büyüleyici hikayelerinden biridir. İnsanın hikaye anlatma ve taklit etme (mimesis) içgüdüsünden doğan bu sanat dalı, tarladaki hasat kutlamalarından dev amfi tiyatrolara uzanan köklü bir geçmişe sahiptir.

İşte tiyatronun ortaya çıkış süreci ve tarihteki ilk oyunculara dair detaylı ve akıcı bir inceleme.

Tiyatronun Doğuşu: Ritüellerden Sahneye

Tiyatronun kökeni, yazının icadından bile öncesine, ilkel insanların doğa olaylarını anlama ve kontrol etme çabalarına dayanır. Ancak bildiğimiz anlamda tiyatronun kurumsallaşması Antik Yunan‘da gerçekleşmiştir.

1. Kökler: İlkel Ritüeller ve Taklit

Tiyatro bir “sanat” olmadan önce bir “inanç” eylemiydi.

• Avcı ve Toplayıcılar: İlkel insanlar, avlarının bereketli geçmesi için avlayacakları hayvanların postlarına bürünerek onların hareketlerini taklit ederlerdi. Bu, ilk “rol yapma” eylemidir.

• Doğa ile İletişim: Yağmur yağdırmak, güneşi çağırmak veya hasadı kutlamak için yapılan toplu danslar ve ritmik hareketler, tiyatronun temel taşı olan “ritüelleri” oluşturdu.

2. Dönüm Noktası: Dionysos Şenlikleri

Tiyatronun resmi doğum yeri Antik Yunan (M.Ö. 6. yüzyıl), başrolü ise Şarap ve Bereket Tanrısı Dionysos‘tur.

Halk, bağbozumu zamanı geldiğinde Dionysos onuruna büyük şenlikler düzenlerdi. Bu şenliklerde:

• Halk koro halinde şarkılar söyler (Dithyrambos) ve dans ederdi.

• Keçi postu giyen bu koro üyelerine “teke” anlamına gelen kelimelerle hitap edilirdi. “Tragedya” (Tragedy) kelimesi de buradan, yani “Tragos” (Keçi) ve “Oid” (Ezgi) kelimelerinin birleşiminden (Keçi Ezgisi) türemiştir.

İlk Tiyatro Oyuncuları ve Sahneye Çıkış

Tarih, korodan sıyrılıp bireysel bir karakteri canlandıran ilk kişiyle değişti. Tiyatro, sadece koro şarkısı olmaktan çıkıp “diyalog” ve “çatışma” sanatına dönüştü.

1. Tarihteki İlk Oyuncu: Thespis

M.Ö. 534 yılı civarında, Atina’daki bir şenlik sırasında devrim niteliğinde bir olay yaşandı. Thespis adındaki bir koro üyesi, koronun dışına çıktı.

• Devrim: Thespis, Dionysos hakkında şarkı söylemek yerine, “Ben Dionysos’um” diyerek tanrının taklidini yaptı.

• Diyalog: Koroya sorular sordu ve koro ona cevap verdi. Böylece tiyatronun temeli olan “çatışma” ve “diyalog” doğdu.

• Hypokrites: Thespis, tarihteki ilk oyuncudur. O dönemde oyuncuya “cevap veren” anlamında Hypokrites denirdi. Bugün İngilizcede “oyuncu” veya “sahne sanatçısı” anlamına gelen “Thespian” kelimesi onun isminden gelir.

2. İkinci Oyuncu ve Aeschylus (Eskilos)

Thespis’ten sonra sahnede sadece bir oyuncu ve bir koro vardı. Ünlü trajedi yazarı Aeschylus, sahneye ikinci oyuncuyu ekledi.

• Böylece diyalog sadece koro ve oyuncu arasında değil, iki oyuncu arasında da geçmeye başladı.

• Drama ve çatışma derinleşti.

3. Üçüncü Oyuncu ve Sophocles (Sofokles)

Antik Yunan’ın bir diğer dev ismi Sophocles, sahneye üçüncü oyuncuyu getirdi.

• Üç karakterin sahneye girmesiyle entrikalar, karmaşık ilişkiler ve modern tiyatro kurgusu tam anlamıyla şekillendi.

• Koronun rolü azaldı, bireysel oyunculuk ön plana çıktı.

Antik Dönemde Oyunculuğun Özellikleri

İlk tiyatro oyuncularının çalışma koşulları ve teknikleri bugünkünden çok farklıydı.

• Sadece Erkekler: Antik Yunan tiyatrosunda kadınların sahneye çıkması yasaktı. Kadın rollerini de seslerini incelten ve kadın maskeleri takan erkekler oynardı.

• Maske (Persona) Kullanımı: Oyuncular keten, mantar veya ahşaptan yapılmış maskeler takardı.

  • Neden? Antik tiyatrolar (amfitiyatrolar) çok büyüktü (15-20 bin kişilik). En arkadaki seyircinin oyuncunun yüz ifadesini görmesi imkansızdı. Maskeler abartılı ifadelerle (üzgün, kızgın, mutlu) duyguyu netleştirirdi.

  • Megafon Etkisi: Maskelerin ağız kısımları, sesi yükseltecek şekilde tasarlanmıştı.

• Kostümler ve Ayakkabılar: Oyuncular, sahnede daha heybetli görünmek için “Kothurnos” adı verilen yüksek tabanlı ayakkabılar giyerlerdi.

Tiyatronun Evrimi

Tiyatro İlk Nasıl Ortaya Çıktı?

Antik Yunan tiyatronun doğuş yeri olarak kabul edilmektedir. MÖ. 5. ila 4. yüzyıllar arasında Yunanlılar kültür, sanat, düşünce ve estetik açısından en zengin dönemlerini yaşıyordu. Bu dönem Klasik Çağ olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde yazılan tiyatro eserleri çoğunlukla komedi ve tragedya türündedir. Özellikle de tragedyanın doğuşu Yunan Şarap Tanrısı Dionysos anısına söylenen dithirambos şarkılarına dayanmaktadır.

Şarkılar gitgide şiirsel bir nitelik kazanıp belirli kalıplar halinde yazılmaya başlanmıştır. Üstüne bir de zamanla şarkılara hipokrites adı verilen bir yanıtlayıcı karakter eklenerek ilk diyalog örnekleri oluşturulmuştur. Tragedya kelimesi teke anlamındaki tragos ve şarkı anlamındaki aoide kelimelerinden türeyerek konuşmalı şarkı anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Çok tutulduktan sonra da artık mitolojik törenlerin ötesinde sanatsal bir boyut kazanmıştır.

Dionysos için düzenlenen törenlerden biri de bağbozumu törenleridir. Bu dönemlerde insanlar bereketi kutsamak için türlü eğlenceler ve halk geçitleri düzenlerlerdi. Bu geçit törenlerinin halk arasında taklit edilmeye başlanmasıyla komedyanın doğuşu gerçekleşmiş oldu. Kültür ve sanata verdiği önemle nam salmış olan Peisistratus Atina’da tragedya yarışları başlatarak sonrasında buna komedyayı da dahil etmiştir.

Antik Yunan’daki İlk Tiyatro Oyuncuları

Geçmişte imkanlar kısıtlı olduğu için tiyatro oyununun yazarı ile oyuncuların ortak olduğu görülmektedir. Hatta bir kişi birden fazla rol de üstlenmek zorunda kalmıştır. İlk komedya yazarı olarak Aristophanes ve ilk tragedya yazarları olarak da Euripides, Sophokles, Aiskhylos bulunmaktadır. Bu yazarların yazmış olduğu oyunlardan bazıları günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır.

Peisistratus’un organize ettiği tragedya yarışlarının ilk kazananı Thespis, hem ilk tiyatro oyuncusu hem de ilk oyun yazarıdır. Koerillos Thespis’in izinden giderek bu yarışları on üç sefer kazanmıştır. Ayrıca 160’ın üzerinde oyun yazdığı bilgisi mevcuttur. Ancak oyunlarının hiçbiri günümüze ulaşamamıştır. Frinikos ise ilk kadın tiyatro karakteri ile ünlüdür. Bugüne kadar gelebilmiş en eski tiyatro oyunu Aiskilos’a ait olan ‘’Tebai Önünde Yedi Komutan’’dır.

İlk İlkel Tiyatro Sanatı – Tiyatro Nasıl Ortaya Çıktı?

Her ne kadar modern tiyatronun doğuşu Antik Yunan’a dayansa da aslında ilkel insanların ilk temsilleri sergiledikleri bulunmuştur. MÖ. 40.000 – 10.000 yılları arasına denk gelen Üst Paleolitik Çağ’da Avrupa’daki ilkel insanlar ilk simgesel temsilleri başlatmıştır. Bu insanların mağara duvarlarına yaptıkları resimlerde vücutlarına hayvan postları geçirerek doğa olaylarını taklit ettikleri görülmüştür. Ayrıca bu çizimler tarihteki ilk kostüm ve maske kullanımı ile ilk tiyatro sanatı örneği niteliğindedir.

Maske, tiyatrolarda uzunca bir süre anonimlik sağlamak için tercih edilmiştir. Ayrıca kişinin olduğundan daha farklı bir kimliğe bürünmesinin de en kolay yollarından biridir. Ayrıca ilkel insanların çizimlerinde tanrıları temsil eden taklitler de mevcuttur. Bunun yanı sıra, başarılı bir şekilde avlanmak ya da yağmur yağmasını sağlamak için ilk temsili dansları düzenlemişlerdir. Bu dansların teması genellikle ölme ve yeniden dirilme üzerine kuruludur. Tüm bunlar ilk kurallı oyun örneği olarak değerlendirilebilir.

Modern Tiyatronun Doğuşu

Bugünkü bilinen şekliyle tiyatronun kökeni Antik Yunanlılara dayanmaktadır. Çünkü o çağlarda yazılan ve oynanan oyunlar gerek gündelik dil kullanmaları gerekse de kamuya açık olmaları ile bugünkü oyunlara benzerler. Hatta Eski Yunan tiyatrosunun 10 – 20 bin kişi arasında kapasiteye sahip olduğu bilinmektedir. Ayrıca Yunanlıların zaten hasat mevsiminde eğlenmeye olan düşkünlüğü, halkın özgür düşünme biçimi ve cinselliğin hoyratça yaşanması tiyatro oyunlarını da etkilemiştir.

MÖ. 1. yüzyıl ortalarında tragedya artık bütünüyle gerilerken komedya yükselmiştir. Sonrasında oyunlara mitoloji de dahil olmuştur. Aristo’nun Poetika eserinden esinlenen tiyatro yazarları zaman, mekan ve eylem üçgenine dayalı oyunlar üretmeye başlamışlardır. Tiyatronun Roma’ya sıçramasıyla bütün Avrupa’ya yayılması da hız kazanmıştır.

Ortaçağ’da tiyatro sanatı bir hokkabazlık gösterisi olarak görülmeye başlanmıştır. Grup halinde ya da tek kişilik gösteriler hem halkı hem de aristokratları eğlendirmek için düzenlenmiştir. 13. yüzyılın sonlarında ise tiyatro dinin etkisinden uzaklaşarak ilk olarak ev adı verilen tahta platformlar üzerinde icra edilmeye başlanmıştır. Ortaçağ’da din adamlarının yaydığı bildirileri yüzünden yeni eserler üretilememiş olsa da ilk tiyatro sahnesi ortaya çıkmıştır.Böylece modern tiyatronun adımları atılmış oldu.